زیتون ـ سولماز ایکدر: اگرچه تمامی مسافران «اربعین» هنوز به ایران بازنگشتند٬ اما مراسم امسال نیز به پایان رسید؛ مراسم راهپیمایی اربعین سال ۹۸. در منابع تاریخی شیعیان اولین زائرین آرامگاه امام سوم٬ خانواده او بودند که در راه بازگشت از شام به مدینه٬ چهل روز پس از واقعه روز دهم ماه محرم سال ۶۱ قمری٬ به زیارت شتافتند. پس از آن بر اساس روایات شیعیان٬ امامان شیعه به زیارت اربعین میرفتند. در این میان برای سالها چنین مراسمی وجود نداشت تا پس از سقوط صدام در عراق و احیای مراسم راهپیمایی اربعین توسط اهل عراق. در بین علمای شیعه اما تعداد کثیری از آنان اساسا وجود مراسم «اربعین امام سوم» را رد میکنند. از جمله سیدبن طاووس، علامه مجلسی، محدث نوری، شیخ عباس قمی٬ علامه شعرانی، شهیدمطهری، استاد آیتی و سیدجعفر شهیدی. با این حال طی چند سال اخیر با بمباران خبری جمهوری اسلامی٬ مراسم راهپیمایی اربعین جایگاهی والا یافت؛ در حدی که برخی از شیعیان ایرانی اهمیت این مراسم را در سطح حج میدانند. راهپیمایی اربعین شیعیان در مقابل حج مسلمانان احکام اصلی ادیان عموما خاصیتی جامد دارد و دخل تصرف در آن جایی ندارد. اصول نماز٬حج٬ روضه در اسلام چنان چارچوب مشخصی دارد که فرقههای مختلف امکان زیادی برای ایجاد تغییر در آن را ندارند. نهایت تفاوت در عمل به این احکام در بین فرقههای مختلف دین اسلام محدود است به نوع وضو، اذکار و ترتیب حرکات و یا تفاوت زمانی چند دقیقهای برای گشودن روزه. کما اینکه با تمام تلاشهای آیتالله خمینی و خامنهای شیعیان نتوانستند «برائت از مشرکین» را به عنوان بخشی از مراسم حج جا بیاندازند. با تمام تلاشهای آیتالله خمینی و خامنهای شیعیان نتوانستند «برائت از مشرکین» را به عنوان بخشی از مراسم حج جا بیاندازند. اما واقعهای به عنوان زیارت قبر امام سوم شیعیان در چهلمین روز درگذشت او٬ از چارچوب مشخصی برخوردار نبود و دست شیعیان برای دخل و تصرف یا حتی بدعت در آن باز بود. پس از شکست رویای ساخت «امت واحده»٬ دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی بر روی اندیشه ایجاد «تمدن اسلامی-شیعی» تمرکز کرد. بیشتر بخوانید: آیتالله خامنهای و رویای «تمدن اسلامی از هند تا مدیترانه» اساس ساخت این تمدن بر پررنگ کردن تضاد هویتی بین شیعیان و اهل سنت استوار است٬ پس هرچه اهل سنت دارند٬ باید شیعیان همان را یا بهترش را داشته باشند. از جمله مراسم ویژه شیعیان که بتوانند در آن هرچه میخواهند بکنند و چه محملی برای نیل به این هدف بهتر از راهپیمایی اربعین. طی چند سال اخیر زیارت مزار امام سوم شیعیان در چهلمین روز پس از درگذشت او تبدیل شد به راهپیمایی از نجف به کربلا و به مرور گسترش یافت به راهپیمایی از شهرهای دیگر به سمت کربلا. پس از شکست رویای ساخت «امت واحده»٬ دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی بر روی اندیشه ایجاد «تمدن اسلامی-شیعی» تمرکز کرد. تا زمانی که صدام در عراق بر مصدر امور بود٬ زیارت اربعین همچون دیگر مراسم خاص شیعیان ممنوع بود٬ پس از سقوط او زیارت اربعین بین شیعیان عراقی احیا شد. اما راهپیمایی سالهای اخیر ارمغان جمهوری اسلامی است تا این مراسم خاص شیعیان در مقابل مراسم حج، که عربستان میزبان آن است، علم شود. لباس سیاه زائران در مقابل لباس سفید احرام؛ شعار «حب الحسین یجعمنا» جایگزین «الاهم لک لبیک» و مواردی از این دست. اگرچه مراسم راهپیمایی اربعین بر پایه چند روایت از زیارت خانواده امام سوم شیعیان از مزار او استوار است٬ مراسم راهپیمایی جاماندگان اربعین شاهکاری است بدعتآمیز که جز به دست جمهوری اسلامی شکل نمیگرفت. چند سالیاست روز بیستم ماه صفر٬ کسانی که نتوانستند برای شرکت در راهپیمایی اربعین به عراق بروند٬ از چند میدان در شهر تهران پیاده به سوی حرم عبدالعظیم حسنی در شهر ری میروند. بدون آن مشخص باشد چرا مراسم زیارت تبدیل به راهپیمایی شد و یا چرا کسانی که نمیتوانند از شهر نجف یا شهر دیگری در عراق به سمت کربلا بروند میتوانند قضای آن را به صورت راهپیمایی از میدانی در تهران به سوی شهر ری به جا بیاورند. حسینیه به جای مسجد بدعت در مذاهب دینی و از جمله تشیع مختص امروز و دیروز نیست. تا پیش از دوران صفوی نشانی از حسینیهها در ادبیات مذهبی شیعیان نبود. برای مسلمانان به صورت عام مکان عبادت مسجد بود٬ همانطور که پیامبر اسلام آن را پایهگذاری کرده بود. با روی کار آمده سلسله صفوی و تغییر مذهب رسمی به شیعه٬ مکانهایی مختص عزای امام سوم شعیان لازم بود. در ابتدا نام این مکان مَأتَم، امامباره، عاشورخانه و عزاخانه بود و به مرور تبدیل به حسینیه شد. تعداد حسینیهها به سرعت در ایران افزایش یافت٬ تا جایی که در اواسط دهه ۱۲۱۰ حدود ۲۰۰ و در اواخر دهه ۱۳۴۰ش حدود ۶۳۰ حسینیه در تهران ساخته شد. براساس آمار رسمی در سال ۱۳۷۵، ۷۵۲۸ حسینیه در ایران وجود داشته که بیش از ۱۱% کل اماکن دینی و مذهبی این کشور را تشکیل داده است. اگرچه بر اساس اسناد رسمی کمکهای مردمی منبع اصلی ساخت حسینیهها است اما بدون حمایت و تبلیغات رسمی و دولتی چنین تمرکزی بر ساخت حسنیه وجود نداشت. امامت فراتر از نبوت ایجاد چنین بدعتهایی در مذهب شیعه نیز حتی بدون پایه شرعی٬ امکانپذیر نبود. دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی در صورت فقدان مبنی شرعی امکان نداشت بتواند زیارت اربعین را تبدیل به راهپیمایی و سپس آنرا بدیل مراسم حج کند. نبوت و امامت هر دو از اصول مذهب شیعه هستند اما شیعیان معتقدند مقام امامت بر نبوت برتری دارد. از منظر شیعیان امام پيام را از خدا به صورت وحی دريافت نمیکند اما آن چه توسط جبرئيل بر رسول نازل گشته را پاسداری و به مردم ابلاغ مي كند و همچنین مأمور و مسئول اجراء و انجام پيام حق نيز هست. در نتیجه چون مسئوليت امام از نبی بالاتر است مقام امامت از رسالت و نبوّت والاتر است. ایرانیان به عنوان بزرگترین جمعیت شیعه در جهان اسلام٬ دوستداران حماسه نیز هستند. چنین بود که ترکیب اولی بودن امام بر پیامبر در کنار حماسهای که از واقعه کربلا ذکر میکنند٬ محملی شد مناسب برای بدعت راهپیمایی اربعین. از اولین علمای شیعهای که به صورت رسمی به تدوین این نظریه پرداخت٬ علامه طباطبائی است. او با استناد به آیاتی همچون «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا» معتقد است که «امام هدایتکنندهای است که به امری ملکوتی که همنشین اوست هدایت میکند و به حسب باطن نحوی ولایت بر مردم در اعمالشان دارد و هدایتش، رساندن آنها به مطلوب به امرالله است نه مجرد ارائه طریق که شان نبی و رسول و هر مومنی است که به خدای سبحان با نصیحت و موعظه هدایت میکند.» به نوشته او همچنین «دريافت داشتن احکام و شرايع آسمانى به واسطه پيغمبران انجام مى گيرد، لازم نیست که استمرار و همیشگی داشته و از اين رو لزوم ندارد پيوسته پيغمبرى در ميان بشر وجود داشته باشد ولى وجود امام که نگهدارنده دين آسمانى است، پيوسته در ميان بشر لازم است و هرگز جامعه بشرى از وجود امام خالى نمى شود، بشناسند يا نشناسند.» شیعیان همچنین با تکیه بر اینکه در قرآن آمده است «و اذ ابتلى ابراهيم ربه بکلمات فاتمهن قال انى جاعلک للناس اماما قال و من ذريتى قال لاينال عهدى الظالمين؛ وقتى که خداى ابراهيم او را به «کلمات» امتحان کرد پس آنها را تمام کرده و به آخر رسانيد، فرمود: «من تو را براى مردم امام و پيشوا قرار مى دهم، ابراهيم گفت و از فرزندان من، فرمود عهد و فرمان من به ستمکاران نمى رسد» مقام امامت از افضل بر مقام نبوت میدانند.» بنابراین برای ایشان طبیعی است اگر یکی از ائمهشان مراسمی گستردهتر از نبی اسلام داشته باشد. ایرانیان به عنوان بزرگترین جمعیت شیعه در جهان اسلام٬ دوستداران حماسه نیز هستند. چنین بود که ترکیب اولی بودن امام بر پیامبر در کنار حماسهای که از واقعه کربلا ذکر میکنند٬ محملی شد مناسب برای بدعت راهپیمایی اربعین.